“लौहतुला” पाठ एक प्रेरणादायक कथा है जो न्याय, कर्तव्य, और सत्यनिष्ठा के मूल्यों को उजागर करती है। यह कहानी एक श्रेष्ठी, एक वणिक, और एक लौह से बनी तुला के माध्यम से यह सिखाती है कि ईमानदारी और विवेक से ही समाज में विश्वास बना रहता है। संस्कृत भाषा में प्रस्तुत यह पाठ विद्यार्थियों को नैतिक शिक्षा और जीवन के आदर्शों से जोड़ता है।
class 10th crash course 2025-26
Chapter Summary: लौहतुला
The story “लौहतुला” from शेमुषी भाग-1 teaches us the value of honesty, cleverness, and justice. A merchant loses his iron balance, and through a clever twist involving a rabbit and a royal court, truth prevails. This chapter is ideal for building moral reasoning and Sanskrit grammar skills.
NCERT Questions & Answers – In Table Format
प्रश्न 1: एकवाक्ये उत्तरं लिखत
क्रम
प्रश्न
उत्तर
(क) वणिजमूलस्य किं नाम आसीत?
वणिजः
(ख) तुला केः प्रक्षिप्त आसीत?
मुषकः
(ग) तुला की कुशा आसीत?
लौहतुला
(घ) तस्य केन ह्रः इति वणिजः वदति?
शशकः
(ङ) विवक्षायां तु ह्राणं कुत्र गत्वा?
राजकुलम्
प्रश्न 2: संस्कृत में उत्तर दीजिए
क्रम
प्रश्न
उत्तर
(क) दशार्णस्य गृणिश्रवणं वाणीभ्यः किं दर्शयन्ति?
एतत् स्वकीयं गृणिश्रवणं।
(ख) स्वदत्तं गृणिश्रवणं श्रेठी किमर्थं न ग्राहयति?
सः तं पुत्रवत् मन्यते।
(ग) श्रेठी: गृणिश्रवणं कदा ग्राहयामास?
स्नानान्ते।
(घ) पुनरागत्य श्रेठी: वाणीभ्यः किं अवदत?
एषः गृणिश्रवणं मम पुत्रः।
(ङ) पुत्रस्य गृणिश्रवणं किमर्थं न ग्राहयति?
एषः गृणिश्रवणं तातोपमः।
प्रश्न 3: वाक्य निर्माण
क्रम
उत्तर
(क) वणिजः राजकुलं गत्वा न्यायं याचते।
(ख) श्रेष्ठीः स्नानाय गृणिश्रवणं उपसम्भृतवान।
(ग) वणिजः शशकं हरति।
(घ) राजा न्यायं दत्तवान।
प्रश्न 4: श्लोक पूर्ति
क्रम
श्लोकांश
पूर्ति
(क) धर्मो रक्षति रक्षितः
धर्म एव हि रक्षति
(ख) सत्यं वद धर्मं चर
सत्यं वद धर्मं चर
प्रश्न 5: व्याकरण विश्लेषण
शब्द
विश्लेषण
वणिजः
प्रथमा एकवचन
तुला
स्त्रीलिंग, प्रथमा एकवचन
मुषकः
पुल्लिंग, प्रथमा एकवचन
शशकः
पुल्लिंग, प्रथमा एकवचन
राजकुलम्
नपुंसकलिंग, द्वितीया एकवचन
प्रश्न 6: संधि एवं समास
शब्द
संधि-विग्रह
समास प्रकार
श्रेयोवाच
श्रेयः + अवाच
द्वंद्व समास
द्वावपि
द्वौ + अपि
द्वंद्व समास
पुरुषोऽयमिति
पुरुषः + अयम्
अव्ययीभाव
यथासङ्गतं
यथा + सङ्गतं
अव्ययीभाव
स्नानायोपसम्भृतं
स्नानाय + उपसम्भृतं
तत्पुरुष समास
प्रश्न 7 (अ): संधि से बने शब्द
शब्द
संधि-विग्रह
वाणीभयः
वाणी + भयः
वृतान्तं
वृत्त + अन्तं
समानार्थम्
समान + अर्थम्
ज्ञालं
ज्ञा + अलं
प्रनामः
प्र + नामः
प्रश्न 7 (ब): समस्तपद एवं विग्रह
समस्तपद
विग्रह
स्नानोपकरणम्
स्नानस्य उपकरणम्
गिरिगृहम्
गिरिः गृहम्
धर्माधिकारी
धर्मस्य अधिकारी
विभवहीनाः
विभवेन हीनाः
neet crash course 2026
FAQs – Based on Student Search Queries
प्रश्न
उत्तर
लौहतुला पाठ का मुख्य संदेश क्या है?
सत्य और न्याय से ही समाज में विश्वास बना रहता है।
लौहतुला किसका प्रतीक है?
निष्पक्षता और न्याय का।
“स्नानोपकरणम्” किस प्रकार का समास है?
तत्पुरुष समास।
“गिरिगृहम्” शब्द का विग्रह क्या है?
गिरिः + गृहम्
श्रेष्ठी ने गृणिश्रवण को क्यों नहीं लौटाया?
क्योंकि वह उसे अपना पुत्र मानने लगा था।
Extra Questions for Exam Preparation
प्रश्न
उत्तर सुझाव
लौहतुला पाठ से हमें क्या शिक्षा मिलती है?
ईमानदारी और न्याय की जीत होती है।
श्रेष्ठी ने वणिज के पुत्र को क्यों नहीं लौटाया?
वह उसे पुत्रवत मानने लगा था।
“राजकुलम्” शब्द का प्रयोग पाठ में कैसे हुआ है?
न्याय प्राप्त करने के स्थान के रूप में।
“तातोपम:” का अर्थ स्पष्ट कीजिए।
पिता के समान।
पाठ में प्रयुक्त कोई दो समास उदाहरण लिखिए।
धर्माधिकारी, स्नानोपकरणम्
निष्कर्ष: class 9 sanskrit chapter 6 question answer
“लौहतुला” पाठ ने न केवल विद्यार्थियों को ईमानदारी, न्याय और विवेक की महत्ता से परिचित कराया, बल्कि व्याकरणिक ज्ञान—संघटन, संधि, समास और शब्दरचना—पर भी गहन पकड़ दी। इस अध्याय के माध्यम से:
विद्यार्थियों ने कहानी के नैतिक संदेश को आत्मसात् किया और जीवन में सत्यता का पालन करने की प्रेरणा पाई।
भरपूर अभ्यास से समास एवं संधि के नियम स्पष्ट हुए, जो अन्य पाठों में भी मददगार सिद्ध होंगे।
प्रश्नो के उत्तर संरचित तालिकाओं में देखकर पुनरावृत्ति आसान और यादगार बनती है।
अगले कदम के लिए:
ऊपर दी गई अतिरिक्त प्रश्नों का अभ्यास करें और उत्तर स्वयं लिखकर जांचें।
शंकाओं के लिए कमेंट बॉक्स में पूछें—हम आपके हर सवाल का समाधान देंगे।
इस सामग्री को शिक्षकों, साथियों और परीक्षार्थियों के साथ साझा करें ताकि सभी लाभान्वित हो सकें।
अधिक NCERT समाधान, संस्कृत व्याकरण टिप्स, और परीक्षाफोकस सामग्री के लिए ConvexClasses.in पर नियमित रूप से विजिट करें। आपकी सफलता हमारी प्राथमिकता है!
यहाँ Class 7 संस्कृत पाठ 1 "वन्दे भारतमातरम्" का हिंदी अनुवाद और सारांश है — सरल भाषा में। पाठ परिचय: वन्दे भारतमातरम् यह पाठ भारत माता की महिमा, भौगोलिक विशेषताओं और सांस्कृतिक गौरव का वर्णन करता है। इसमें हिमालय को मुकुट, समुद्र को चरण धोने वाला, नदियों को माता के...
Curated by Convex Classes Jaipur | Career-Focused | NEET & Pharma Aspirants | Madhav Joshi Introduction Pharmacy is one of the fastest-growing career fields in India, offering opportunities in healthcare, research, manufacturing, and entrepreneurship. Whether...
Whether you're a CBSE student or preparing under a state board like RBSE, UP Board, or Maharashtra Board, understanding the Class 12 passing criteria is crucial for exam success. In this guide, we break down the minimum marks required, subject-wise rules,...
To provide the best experiences, we use technologies like cookies to store and/or access device information. Consenting to these technologies will allow us to process data such as browsing behavior or unique IDs on this site. Not consenting or withdrawing consent, may adversely affect certain features and functions.
Functional
Always active
The technical storage or access is strictly necessary for the legitimate purpose of enabling the use of a specific service explicitly requested by the subscriber or user, or for the sole purpose of carrying out the transmission of a communication over an electronic communications network.
Preferences
The technical storage or access is necessary for the legitimate purpose of storing preferences that are not requested by the subscriber or user.
Statistics
The technical storage or access that is used exclusively for statistical purposes.The technical storage or access that is used exclusively for anonymous statistical purposes. Without a subpoena, voluntary compliance on the part of your Internet Service Provider, or additional records from a third party, information stored or retrieved for this purpose alone cannot usually be used to identify you.
Marketing
The technical storage or access is required to create user profiles to send advertising, or to track the user on a website or across several websites for similar marketing purposes.