Shemushi Sanskrit Class 9 Chapter 11 – पर्यावरणम् | NCERT Solutions with Detailed Explanations
पर्यावरणम् is a vital chapter that emphasizes the importance of nature and environmental protection. Through the lens of ancient wisdom and modern relevance, it teaches students how human actions impact the ecosystem and how preserving nature is a moral and spiritual duty.
अभ्यासः प्रश्नोत्तराणि | Shemushi Sanskrit Class 9 Chapter 11 – पर्यावरणम्
प्रश्न 1: एकपदेन उत्तरं लिखत
| प्रश्न | उत्तर | विवरण |
|---|---|---|
| (क) मानवः कुत्र सुरक्षितः तिष्ठति? | पर्यावरणकुक्षौ | मानवः केवल प्रकृतिसंरक्षित क्षेत्रे सुरक्षितः भवति। |
| (ख) सुरक्षितं पर्यावरणं कुत्र उपलभ्यते स्म? | वने | वनं प्राकृतिक संतुलनस्य आदर्श स्थानम् अस्ति। |
| (ग) आर्षवचनं किमस्ति? | धर्मो रक्षति रक्षितः | धर्मस्य पालनं आत्मरक्षणं भवति। |
| (घ) पर्यावरणमपि कस्य अङ्गमिति ऋषयः प्रतिपादितवन्तः? | धर्मस्य | धर्मः केवल आचरणं न, अपि तु प्रकृतिसंरक्षणं अपि। |
| (ङ) लोकरक्षा कया सम्भवति? | प्रकृतिरक्षया | प्रकृतिः रक्षिता चेत् समस्तं लोकं रक्षितुं शक्यते। |
| (च) अजातशिशुः कुत्र सुरक्षितः तिष्ठति? | मातृगर्भे | गर्भस्थ शिशुः मातृगर्भे सुरक्षितः भवति। |
| (छ) प्रकृतिः केषां संरक्षणाय यतते? | प्राणिनाम् | समस्त जीवजन्तूनां संरक्षणं प्रकृतेः लक्ष्यं अस्ति। |
प्रश्न 2: संस्कृतभाषया विस्तृत उत्तराणि
(क) प्रकृतेः प्रमुखतत्त्वानि कानि सन्ति?
उत्तर: प्रकृतेः प्रमुखतत्त्वानि – पृथ्वी, जलम्, तेजः, वायुः, आकाशः च। एते पंचमहाभूताः जीवनस्य आधारः सन्ति। एतेषां संतुलनं जीवनसुखस्य मूलं अस्ति।
(ख) स्वार्थान्धः मानवः किं करोति?
उत्तर: स्वार्थान्धः मानवः केवलं निजलाभाय चिन्तयति। सः वृक्षान् छिनत्ति, जलं प्रदूषयति, वायुम् अपवित्रं करोति च। एतेन सः पर्यावरणं नाशयति।
(ग) पर्यावरणे विकृते जाते किं भवति?
उत्तर: पर्यावरणे विकृते – रोगाः, जलवायु परिवर्तनं, प्राणिनां विनाशः, तथा सामाजिक समस्याः उत्पद्यन्ते। जीवनं असुरक्षितं भवति।
(घ) अस्माभिः पर्यावरणस्य रक्षा कथं करणीया?
उत्तर: वृक्षारोपणं, जलसंरक्षणं, ध्वनिप्रदूषणनिवारणं, प्लास्टिकवर्जनं, तथा जनजागरणं – एते उपायाः पर्यावरणरक्षणाय आवश्यकाः।
(ङ) लोकरक्षा कथं संभवति?
उत्तर: यदि प्रकृतिः रक्षिता भवति, तर्हि समस्तं लोकं रक्षितुं शक्यते। अतः प्रकृतिरक्षया एव लोकरक्षा संभवति।
(च) परिष्कृतं पर्यावरणम् अस्मभ्यं किं किं ददाति?
उत्तर: परिष्कृतं पर्यावरणम् – शुद्धवायुः, निर्मलजलम्, मानसिकशान्तिः, सद्विचारः, स्वास्थ्यं, तथा जीवनसुखं ददाति।
प्रश्न 3: स्थूलपदान्यधिकृत्य प्रश्ननिर्माणं
| वाक्य | प्रश्न |
|---|---|
| वनवृक्षाः निर्विवेकं छिद्यन्ते। | के निर्विवेकं छिद्यन्ते? |
| वृक्षकर्तनात् शुद्धवायुः न प्राप्यते। | कस्मात् शुद्धवायुः न प्राप्यते? |
| प्रकृतिः जीवनसुखं प्रददाति। | प्रकृतिः किम् प्रददाति? |
| अजातशिशुः मातृगर्भे सुरक्षितः तिष्ठति। | अजातशिशुः कस्मिन् सुरक्षितः तिष्ठति? |
| पर्यावरणरक्षणं धर्मस्य अङ्गम् अस्ति। | पर्यावरणरक्षणं कस्य अङ्गम् अस्ति? |
प्रश्न 4: उदाहरणमनुसृत्य पदरचनां
(क) चरन्ति इति पदनिर्माणम्
- स्थले चरन्ति – स्थलचराः
- निशायां चरन्ति – निशाचराः
- व्योम्नि चरन्ति – व्योमचराः
- गिरौ चरन्ति – गिरिचराः
- भूमौ चरन्ति – भूचराः
(ख) न इति पदनिर्माणम्
- न वृष्टिः – अनावृष्टिः
- न सुखम् – असुखम्
- न भावः – अभावः
- न पूर्णः – अपूर्णः
प्रश्न 5: उपसर्ग + धातु + क्तिन् पदनिर्माणम्
| सूत्र | पद |
|---|---|
| प्र + गम् + क्तिन् | प्रगतिः |
| दृश् + क्तिन् | दृष्टिः |
| गम् + क्तिन् | गतिः |
| मन् + क्तिन् | मतिः |
| शम् + क्तिन् | शान्तिः |
| भी + क्तिन् | भीतिः |
| जन् + क्तिन् | जातिः |
| भज् + क्तिन् | भक्तिः |
| नी + क्तिन् | नीतिः |
प्रश्न 6: वाक्यरूप परिवर्तन
| मूल वाक्य | परिवर्तित वाक्य |
|---|---|
| सन्तप्तस्य मानवस्य मङ्गलं कुतः? | सन्तप्तानाम् मानवानाम् मङ्गलं कुतः? |
| मानवाः पर्यावरणकुक्षौ सुरक्षिताः भवन्ति। | मानवः पर्यावरणकुक्षौ सुरक्षितः भवति। |
| वनवृक्षाः निर्विवेकं छिद्यन्ते। | वनवृक्षः निर्विवेकं छिद्यते। |
| गिरिनिर्झराः निर्मलं जलं प्रयच्छन्ति। | गिरिनिर्झरौ निर्मलं जलं प्रयच्छतः। |
| सरित् निर्मलं जलं प्रयच्छति। | सरितः निर्मलं जलं प्रयच्छन्ति। |
प्रश्न 7: पर्यावरणरक्षणाय पञ्च वाक्यानि
- अहं विषाक्तम् अवकरं नदीषु न पातयिष्यामि।
- अहम् पर्यावरणरक्षणाय कृतसंकल्पः अस्मि।
- वृक्षारोपणं मया प्रतिवर्षं करिष्यते।
- जलं अपवित्रं न करिष्यामि।
- जनजागरणं पर्यावरणरक्षणाय आवश्यकं मन्ये।
परियोजनाकार्यम्
(क) विद्यालयप्राङ्गणे वृक्षसंरक्षणाय सप्तवाक्यानि
- वृक्षाः पादपाः च प्रतिदिनं सिञ्चनीयाः।
- छात्रैः तेषां रक्षणं स्नेहपूर्वकं करणीयम्।
- पशुभ्यः रक्षणार्थं बाड़ा स्थापनीया।
- उर्वरकपदार्थानां यथासमयम् प्रयोगः करणीयः।
- वृक्षच्छेदनं पूर्णतः वर्जनीयम्।
- फलदायकाः वृक्षाः विद्यालये रोपणीयाः।
- वृक्षसंरक्षणं सामाजिककर्तव्यं मन्यते।
(ख) वृक्षारोपणं क्रियात्मक कार्य छात्रः स्वगृहे वा विद्यालये एकं वृक्षं रोपयेत। प्रतिदिनं तस्य सिचनं, निरीक्षणं च करोतु। दैनन्दिन्यां लेखनं करित्वा शिक्षकं दर्शयतु।
Class 9 Sanskrit Chapter 10 Question Answer
class 9 sanskrit chapter 9 question answer
